Anne ve babanın iletişim tarzı çocuğun geleceğinde belirleyicidir

Çocuğun yaşamda ilk iletişime girdiği kişiler anne-babasıdır. Anne-baba-çocuk üçgenindeki iletişim, çocuğun küçük dünyasında ve gelecek yaşamının sağlıklı şekillenmesinde büyük önem taşır. Doğru iletişimle sevgi ve güvende yetişen çocuklar, “iyi insan” olmaktan vazgeçmeyeceklerdir.

Uzman Psikolog Yrd. Doç. Dr. Davut İbrahimoğlu

Anne-baba ve çocuk arasındaki iletişim yalnızca bilgi alışverişi anlamına gelmez. Bu ilişkide, aynı zamanda karşılıklı duygu ve düşüncelerin aktarımı söz konusudur. İletişim denilince çoğu insanın aklına konuşmak gelir. Oysaki burada konuşmaktan daha önemli olan ve belki de en zor öğrenilen şey dinlemektir. Anne-baba ve çocuk arasındaki iletişimin ilk temelleri bebeklik döneminde atılır. Bebeğin kendilerine gülümsediğini gören anne ve baba  ona gülümseyerek ve konuşarak karşılık verirler. Bu bebeği daha da mutlu eder. İyi gözlemci olan ve bebeğin diyalog isteğini fark eden anne babalar bu konuda daha başarılı olurlar. Anne-baba ve çocuk arasındaki mesaj alışverişi yalnız konuşulan sözcüklerle sınırlı kalmaz, onların ötesinde anlamlar taşır. Karşılıklı bilgi alışverişinin yanı sıra duyguları da paylaşırlar ve birbirlerine destek olurlar. İyi iletişim kurmayı başarabilen aileler yaşamlarındaki acı tatlı tüm olayları ve sorunları paylaşmayı bilen ailelerdir. İyi iletişim kurmak için çocukla yalnızca konuşmak yetmez; aynı zamanda, ona hareketlerle duyguların da hissettirilmesi, yani vücut dilinin de kullanılması gerekir. Bu  zamanla öğrenilebilen bir durumdur. 

Çocuk, iletişimi de genellikle anne-babadan öğrenir. Kendi anne ve babası küçükken ona nasıl davrandılarsa, onlar da çocuklarına (genellikle) benzer biçimde davranırlar. Ancak ne yazık ki, çoğu zaman anne babaların çocuklarına bu konuda iyi bir örnek olabildiklerini söylemek zordur. Anne baba belirli aralıklarla çocuklarıyla kurdukları iletişimi değerlendirmeli ve özeleştiri yapmalıdır. Kendi anne-babalarının olumlu ve olumsuz yönlerini anımsamalı ve bunların kendileri üzerindeki yansımasını bulmaya çalışmalıdır. Böylelikle karşısındakini dinlememe ve yapıcı değil kırıcı tarzda eleştirme gibi kötü huylarını daha kolay bırakabilir. Eğer bu yapılabilirse anne babalar çocuklarıyla daha iyi bir iletişim kurmakla kalmaz, aynı zamanda onlara iyi bir örnek olurlar.

İyi bir iletişimin koşulu, dinlemesini bilmek

İyi bir iletişim kurabilmek için ondan gerekli mesajların alınması gerekir. Bu da ancak dinlemekle sağlanır. Anne baba iyi bir dinleyici olabilirse çocuk için iyi bir model oluşturacaktır. Aktif dinleme, iletişimin önemli bir parçası olup, iletişim kanallarının açık tutulmasıdır. Bir başka deyişle, anne babanın çocuğun duygu ve düşüncelerini söyleme isteğini fark etmesi ve onu dinlemeye hazır olduğunu belirtmesi anlamındadır. Dinlemeye yeterince zaman ayrılmalıdır ve uygun bir zaman seçilmelidir. Akşam yemeği sırasında ya da yatmadan önce genellikle konuşma için en uygun zamanlardır.

Anne baba konuşma sırasında kendi düşüncelerini bir kenara bırakıp çocuktan gerekli mesajları almaya çaba göstermelidir. Bunun için tüm dikkatlerini ona vermeli, kendilerini bir an için onun yerine koyarak onun hissettiklerini anlamaya çalışmalı ve onun düşüncelerine değer verdiklerini hissettirmelidirler. Çocuğun söylediği şeylerin her zaman tam ve doğru mesajlar olmayabileceği ve bunların altında yatan değişik korku ve endişelerin olabileceği akılda tutulmalıdır. Bu duyguları sözcüklerle belirtmek için konuşma arasına girilerek “sanki bana biraz korkmuşsun, üzgünsün, kızgınsın” gibi cümlelerle altta yatan duygular öğrenilebilir. Çocukla konuşurken göz teması çok önemlidir. Onun söylediklerine ilgi gösterildiğini belirtmek için arada bir baş sallayarak onaylamak ya da “evet, anlıyorum” gibi karşılıklar vermek çocuğun konuşmasını sürdürmesini destekleyecektir.

Anne-babalar kendi beklentileri ya da düşüncelerine uymasa bile çocuğun konuşmasını kesmeden, sabırla ve eleştirmeden dinlemelidir. Çocuğun karşılaştığı sorunları kendisinin çözmesi için ona fırsat tanımalı, bu yönde yüreklendirmeli, ancak uygun biçimde ona yol da göstermelidir. Anne-baba aktif dinlemeyi öğrendikçe çocuğun duygularını daha iyi anlayabilecek ve aralarında sıcak bir köprü kurulacaktır. Çocuk kendi sorunlarını kendisi çözdükçe, duygu ve davranışlarını daha iyi denetleyecek ve başkalarını da daha iyi dinlemesini öğrenecektir.

Olumsuz iletişim çocuklarının sonraki yaşamını da etkiler

Çocuk karşısındakini dinleme alışkanlığı kazandıkça, zaman zaman bu davranışı için güzel sözlerle onurlandırılmalı, hatta küçük hediyelerle ödüllendirilmelidir. Anne-babanın kendisinin de aktif olarak dinleyip dinlemediğini anlamasına yarayan bazı  ipuçları vardır. Eğer anne ya da baba konuşmadan sıkılmış, dikkati dağılmış, çocuk yerine başka yerlere bakıyor ya da çok zaman yitirdiğini düşünmeye başlamışsa o sırada aktif olarak dinlemiyor demektir. Bundan daha da kötüsü çocuğu küçük düşürücü konuşma biçimidir. Eğer çocuğa sürekli olarak onun kötü, aptal ve düşüncesiz olduğu biçiminde mesajlar verilirse, yalnız çocukluk döneminde değil, belleğinde o biçiminde yer ettiği için sonraki yıllarda bile birey kendini o biçiminde algılayabilir ve toplumla olan ilişkilerinde zorluklar yaşayabilir. 

Çocuklarla konuşma yöntemleri

Anne baba çocukla konuşurken ona karşı yargılayıcı ve suçlayıcı olmamalı, olumlu bir diyalog kurmaya çalışmalıdır. Bu diyalog, çocuğun herhangi olumsuz bir davranışını düzeltirken “sen” mesajı yerine “ben” mesajı kullanılarak sağlanabilir. “Ben” mesajı örnek; okurken daha çok sessizliğe gereksinimim var; masamı en son kullanan toplamadığı için aradığım şeyleri bulamıyorum; çok yorgunum, mutfağın toplanması için yardıma gereksinimim var. “Ben” mesajları, aslında “sen” mesajları ile aynı şeyleri söylemesine karşın, tehdit içermediğinden, çocuk tarafından daha kolay kabul edilecektir. Örneğin; babasına “sesimin seni rahatsız ettiğini fark etmedim” ya da annesine “yorgun olduğunu söylemen iyi oldu, sana yardım edeyim” gibi yanıtlar verecektir.

“Sen” mesajlarına örnek; bir daha bunu sakın yapma; beni çok kızdırıyorsun; neden dikkat etmiyorsun? Bu mesajlar daha bir çocuğa yönelik olduklarından, çocuk kendini savunmak zorunda hissedecek, o da benzer karşılıklar verecek ve böylece de etkili bir iletişim olanağı ortadan kalkacaktır. Bundan daha da kötüsü çocuğu küçük düşürücü konuşma biçimidir. Eğer çocuğa sürekli olarak onun kötü, aptal ve düşüncesiz olduğu biçiminde mesajlar verilirse, yalnız çocukluk döneminde değil, belleğinde bu durum  yer ettiği için sonraki yıllarda bile birey kendini o biçimde algılayabilir ve toplumla olan ilişkilerinde zorluklar yaşayabilir. 

Anne-babanın okul çağındaki çocuklarıyla iletişiminde çok sık yaptığı  bazı hatalar

-Emrivaki konuşmak “Bunu söylediğim gibi yapacaksın, yoksa…”

-Ders vermek “Ben çocukken senin yaptığın işin iki katını yapardım.”

-Eleştirmek “Bugün her şeyi berbat yapıyorsun.”

-Alay etmek “Bu yaptığın çok aptalca bir şeydi.”

-Küçük düşürmek “Senin yaşındaki bir çocuğun bunu bilmesi gerekir.”

Çocukla iletişim kurarken ona olumlu bir bakış açısıyla yaklaşılmalı ve gerektiğinde onurlandırılmalıdır. Örneğin, “Bugünkü matematik ödevlerini çok güzel çözdün” gibi takdir söylemleri kullanılabilir. Ancak bunu yaparken, anne baba onu ‘kendi görmek istediği biçimde davrandı’ diye yapmamalıdır. Onun etkinliklerine çok karışmadan, onu olduğu gibi kabul ettiğini göstermelidirler. Örneğin, resim yapmakta olan bir çocuğa hangi boyaları karıştıracağını göstermek yerine, karışmadan onu izlemek çocukta doğru şeyler yaptığı hissi uyandıracaktır.